Ενώ όμως η Αγγλία, η Γαλλία και, για μεγάλο διάστημα, ακόμα κι η Αυστρία, ψηλαφούσαν στα σκοτεινά για να βρουν μια διαυγή ανατολική πολιτική, μια άλλη δύναμη τις άφησε πίσω. Η Ρωσσία, που η ίδια είναι ημιασιατική ως προς τις συνθήκες, τα ήθη, τις παραδόσεις και τους θεσμούς της, βρήκε αρκετούς ανθρώπους ικανούς να κατανοήσουν την πραγματική κατάσταση και τον χαρακτήρα της Τουρκίας.
Ενώ όμως η Αγγλία, η Γαλλία και, για μεγάλο διάστημα, ακόμα κι η Αυστρία, ψηλαφούσαν στα σκοτεινά για να βρουν μια διαυγή ανατολική πολιτική, μια άλλη δύναμη τις άφησε πίσω. Η Ρωσσία, που η ίδια είναι ημιασιατική ως προς τις συνθήκες, τα ήθη, τις παραδόσεις και τους θεσμούς της, βρήκε αρκετούς ανθρώπους ικανούς να κατανοήσουν την πραγματική κατάσταση και τον χαρακτήρα της Τουρκίας.Η θρησκεία της ήταν ίδια με κείνη εφτά εκατομμυρίων Τούρκων υπηκόων· και η πασίγνωστη ευχέρεια, με την οποία ένας Ρώσσος μαθαίνει να συνομιλεί σε μια ξένη γλώσσα, αν όχι και να την κατέχει ολότελα, έκανε εύκολη υπόθεση για τους καλοπληρωμένους πράκτορές της την πλήρη εξοικείωση με τις τουρκικές υποθέσεις. Έτσι ήδη από νωρίς η ρωσική κυβέρνηση εκμεταλλεύθηκε την εξαιρετικά ευνοϊκή της θέση στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Εκατοντάδες Ρώσσοι πράκτορες περιέρχονταν την Τουρκία, παρουσιάζοντας στους Ελληνορθόδοξους τον ορθόδοξο αυτοκράτορα ως την κεφαλή, τον φυσικό προστάτη και τον τελικό ελευθερωτή της καταπιεσμένης Ανατολικής Εκκλησίας· στους Νοτιοσλάβους ιδιαίτερα παρουσίαζαν τον ίδιο τούτον αυτοκράτορα ως τον παντοδύναμο τσάρο, που αργά ή γρήγορα θα συνένωνε όλους τους κλάδους της μεγάλης σλαβικής φυλής κάτω από ένα σκήπτρο και θα τους έκανε κυρίαρχη φυλή στην Ευρώπη.
Ο κλήρος της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας πολύ γρήγορα οργανώθηκε σε μια μεγάλη συνωμοσία με σκοπό την διάδοση αυτών των ιδεών. Η σερβική εξέγερση του 1804 κι ο ελληνικός ξεσηκωμός του 1821 υποκινήθηκαν λίγο-πολύ άμεσα από ρωσσικό χρυσάφι και ρωσσική επιρροή· κι όποτε κάποιος Τούρκος πασάς σήκωνε το λάβαρο της ανταρσίας ενάντια στην κεντρική κυβέρνηση, πάλι ποτέ δεν έλειπαν οι ρωσσικές μηχανορραφίες και τα ρωσσικά χρήματα· κι έτσι, όταν τα εσωτερικά τουρκικά ζητήματα είχαν πια επιφέρει πλήρη σύγχυση στα μυαλά των Δυτικών διπλωματών, που για την πραγματική κατάσταση δεν ήξεραν περισσότερα απ’ όσα ήξεραν για τους ανθρώπους της σελήνης, τότε κηρύχθηκε ο πόλεμος, στα Βαλκάνια εισέβαλαν ρωσσικά στρατεύματα κι η οθωμανική αυτοκρατορία διαμελίστηκε τμηματικά.
Είναι αλήθεια ότι στα τελευταία τριάντα χρόνια έγιναν πολλά για να φωτιστεί γενικά η κατάσταση στην Τουρκία. Γερμανοί φιλόλογοι και κριτικοί μας γνώρισαν την ιστορία και την λογοτεχνία της· Άγγλοι παρεπιδημούντες και έμποροι μάζεψαν πολλές πληροφορίες για την κοινωνική κατάσταση της αυτοκρατορίας. Όμως οι τετραπέρατοι διπλωμάτες μας φαίνονται να τ’ αγνοούν όλα αυτά και να προσκολλούνται όσο γίνεται πιο στενοκέφαλα στις παραδόσεις που γέννησε η ανάγνωση των μύθων της Ανατολής, βελτιωμένων με τις όχι λιγότερο θαυμαστές αφηγήσεις του πιο διεφθαρμένου συναφιού Ελλήνων μισθοφόρων που υπήρξε ποτέ.
Ποιο ήταν το φυσικό αποτέλεσμα; Ότι σ’ όλα τα ουσιώδη σημεία η Ρωσσία πέτυχε, τον ένα μετά τον άλλο, τους σκοπούς της, χάρη στην άγνοια, αδράνεια και συνεχή ασυνέπεια και δειλία των Δυτικών κυβερνήσεων. Από τη ναυμαχία του Ναυαρίνου ίσαμε την σημερινή ανατολική κρίση, η δράση των δυτικών Δυνάμεων ή εξουδετερώθηκε από τριβές ανάμεσά τους -που κυρίως οφείλονταν στην κοινή τους άγνοια των ανατολικών πραγμάτων και σε μικροαντιζηλίες, που θα ‘πρεπε να ‘ναι ακατανόητες στα μάτια ενός Ανατολίτη- ή εξυπηρέτησε μονάχα τα ρωσσικά συμφέροντα. Και δεν θεωρούν μονάχα οι Έλληνες (στην Ελλάδα και στην Τουρκία) κι οι Σλάβοι την Ρωσσία φυσικό τους προστάτη· ακόμα κι η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, όντας σε απόγνωση, γιατί αδυνατεί να κάνει κατανοητές τις άμεσες ανάγκες της και την πραγματική της θέση στους Δυτικούς αυτούς πρεσβευτές, οι οποίοι κορδώνονται για την ίδια τους την άκρα ανικανότητα να κρίνουν τα τουρκικά πράγματα με τα ίδια τους τα μάτια -η ίδια η τουρκική κυβέρνηση, λοιπόν, βρέθηκε επανειλημμένα υποχρεωμένη ν’ αφεθεί στο έλεος της Ρωσσίας και να ζητήσει προστασία από την Δύναμη εκείνη, που ομολογεί ανοιχτά την πάγια πρόθεσή της να πετάξει και τον τελευταίο Τούρκο πέρα από τον Βόσπορο και να στήσει τον σταυρό του Αγίου Ανδρέα πάνω στον μιναρέ της Αγίας Σοφίας.
Σε πείσμα της διπλωματικής παράδοσης, τούτες οι συνεχείς κι επιτυχείς ρωσσικές παρεμβάσεις επιτέλους ξύπνησαν στα υπουργικά συμβούλια της δυτικής Ευρώπης μια πολύ θολή και μακρινή συναίσθηση του επαπειλούμενου κινδύνου. Η συναίσθηση τούτη απέληξε στο μεγάλο διπλωματικό γιατροσόφι, ότι η διατήρηση του status quo στην Τουρκία είναι απαραίτητος όρος για την ειρήνη στον κόσμο. Η μεγαλόστομη ανικανότητα μερικών σύγχρονων πολιτικών δεν θα μπορούσε να εξομολογηθεί την άγνοια και την ανημπόρια της πιο ξεκάθαρα απ’ ό,τι σε τούτο το αξίωμα, το οποίο, παραμένοντας πάντοτε νεκρό γράμμα, καθαγιάστηκε μέσα σε είκοσι χρόνια από την παράδοση κι έγινε εξίσου σεβαστό κι αδιαμφισβήτητο όσο κι η Magna Carta του βασιλιά Ιωάννη. Να διατηρηθεί το status quo! Όμως ακριβώς για να διατηρηθεί το status quo η Ρωσσία υποκίνησε την Σερβία να επαναστατήσει, έκαμε την Ελλάδα ανεξάρτητη, έκαμε αυτόβουλα την Μολδαβία και την Βλαχία προτεκτοράτα της και κατακράτησε ένα μέρος της Αρμενίας! Η Αγγλία κι η Γαλλία δεν κουνήθηκαν διόλου όταν έγιναν όλα αυτά, κι η μόνη φορά που κινήθηκαν ήταν στα 1849, για να προστατέψουν όχι την Τουρκία, παρά τους Ούγγρους φυγάδες. Στα μάτια της ευρωπαϊκής διπλωματίας, κι ακόμα και του ευρωπαϊκού τύπου, το όλο ανατολικό ζήτημα ανάγεται στο εξής δίλημμα: ή οι Ρώσσοι στην Κωνσταντινούπολη ή η διατήρηση του status quo -στην σκέψη τους δεν χωρεί τίποτε έξω από τούτη την εναλλακτική λύση.
19 Απριλίου 1853, Ένγκελς
